Το χρονικό της Ελληνικής Καρδιοχειρουργικής

Η ελληνική καρδιοχειρουργική παρακολούθησε από πολύ κοντά τη φανταστική πρόοδο, που συντελέσθηκε παγκόσμια στον ειδικό αυτόν τομέα της χειρουργικής. Την εξέλιξη της μπορούμε να τη διακρίνουμε σε δύο περιόδους. Την πρώτη περίοδο (1950 – 1983), προ της ιδρύσεως του ΕΣΥ και τη δεύτερη περίοδο (1983 μέχρι σήμερα) μετά την ίδρυση του ΕΣΥ.

Γράφει ο
Χρήστος Λόλας 
Καρδιοχειρουργός, Συνεργάτης ΥΓΕΙΑ  

Η πρώτη περίοδος (1950 – 1983)

Από τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, η ανάγκη της χειρουργικής θεραπείας των καρδιοπαθειών ώθησε ορισμένους τολμηρούς και εμπνευσμένους Έλληνες γενικούς χειρουργούς να διενεργήσουν τις πρώτες καρδιακές εγχειρήσεις. Ήταν η περίοδος της κλειστής καρδιοχειρουργικής. Διαπρεπείς πρωτοπόροι χειρουργοί όπως ο Κ. Τούντας, Β. Καραγεώργης, Ν. Οικονόμου, Καραγιαννόπουλος, Γ. Σκαλκέας, με τους άξιους συνεργάτες τους, θέτουν τα θεμέλια της καρδιοχειρουργικής στη χώρα μας.

Η ραγδαία εξέλιξη και πρόοδος όλων των Εφαρμοσμένων Επιστημών, που σημειώθηκε τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες, δεν άργησε να καρποφορήσει και στον τομέα της καρδιοχειρουργικής, με την επινόηση και εφαρμογή του μηχανήματος της εξωσωματικής κυκλοφορίας (1953). Έτσι εγκαινιάζεται  η περίοδος της «Ανοικτής Καρδιοχειρουργικής», η οποία στη χώρα μας αρχίζει τέσσερα χρόνια αργότερα, το 1958, με την πρώτη διάνοιξη πνευμονικής βαλβιδικής στένωσης από το Ν. Οικονόμου.

Η παραπέρα  εξέλιξη  της  καρδιοχειρουργικής  συμβάδισε με την  πρόοδο   της καρδιολογίας, της αναισθησιολογίας και των  βιοϊατρικών επιστημών. Παράλληλα, η εκπληκτική πρόοδος  στην ηλεκτρονική, τη βιομηχανία πλαστικών και μετάλλων, επέτρεψε την κατασκευή  τεχνητών καρδιακών βαλβίδων,  ηλεκτρικών βηματοδοτών, των διαγνωστικών μέσων και των μεθόδων μηχανικής υποστήριξης της κυκλοφορίας. Από το 1964 γίνονται  οι πρώτες αντικαταστάσεις καρδιακών βαλβίδων στη χώρα μας. Την ίδια εποχή  μπαίνουν και οι πρώτοι μόνιμοι  βηματοδότες και αρχίζουν να διορθώνονται πλήρως οι  συγγενείς καρδιοπάθειες.

Από τις αρχές του 1960 αρχίζει η δραστηριότητα της καρδιοχειρουργικής στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλονίκης με τον Κ. Τούντα και τους συνεργάτες του Α. Μαρσέλο, Κ. Κυριακού, Γ. Ανδρουλάκη, Η. Καραπιστόλη, Χ. Λόλα και Χ. Πισσιώτη στο Νοσοκομείο ΑΧΕΠΑ,  και με τον Α. Οικονομόπουλο, που αργότερα συνέχισε στο Ν. Νοσημάτων Θώρακος. Οι προσπάθειες αυτές συνεχίσθηκαν αργότερα επιτυχώς από το Δ. Λαζαρίδη, όταν εξελέγη καθηγητής το 1969 και δημιούργησε το 1984 την πρώτη μονάδα μέσα στο Πανεπιστήμιο, δραστηριότητα την οποία συνέχισαν επιτυχώς οι διάδοχοί του Φ. Παναγόπουλος, Π. Σπανός, Χ. Παπακωνσταντίνου, Μ. Τούμπουρας, Κ. Ράμμος, Γ. Μπουγιούκας.

Παράλληλα, από το 1962, ο καθηγητής Γρ. Σκαλκέας στην πρώτη χειρουργική κλινική του Πανεπιστημίου Αθηνών υπό τον καθηγητή Ν. Χρηστέα στο Λαϊκό Νοσοκομείο, διενεργεί καρδιακές εγχειρήσεις που συνεχίζονται αργότερα, από το 1975 και μετά, στο Νοσοκομείο Νοσημάτων Θώρακος Σωτηρία, με τους συνεργάτες του Γ. Κονταξή, Ν. Έξαρχο και Φ. Παναγόπουλο, έως την έναρξη του ΕΣΥ.
Τον πιο σημαντικό σταθμό στην ιστορία της καρδιοχειρουργικής αποτέλεσε η δημιουργία από τον Δ. Λαζαρίδη, το 1966, της πρώτης αμιγούς καρδιοχειρουργικής μονάδος στο Ιπποκράτειο Νοσοκομείο. Ο Δ. Λαζαρίδης με τους συνεργάτες του και μετέπειτα διάδοχους του, Γ. Ανδριτσάκη και Μ. Χλαπουτάκη, και ο αείμνηστος Ν. Οικονόμου στην κλινική Αθηνών, θα συνεχίσουν να διενεργούν το μεγαλύτερο αριθμό καρδιακών εγχειρήσεων μέχρι το 1970. Αυτοί εφάρμοσαν για πρώτη φορά το 1977, την τεχνική της «βαθιάς υποθερμίας και της πλήρους διακοπής της κυκλοφορίας».
Στα τέλη της δεκαετίας του 1960 αρχίζει η επαναιμάτωση του μυοκαρδίου με τα παρακαμπτήρια φλεβικά μοσχεύματα για τη θεραπεία της στεφανιαίας νόσου, γεγονός που δεκαπλασίασε τον αριθμό των ασθενών που χρειάζονταν χειρουργική επέμβαση. Στη χώρα μας, τέτοιες εγχειρήσεις αρχίζουν από το 1972 στον Ευαγγελισμό και στο Αρεταίειο.

Οι πρώτοι καρδιοχειρουργοί  σε όλο τον κόσμο και στην Ελλάδα, ήταν αυτοδίδακτοι. Στα τέλη της δεκαετίας του 1960 και τις αρχές της δεκαετίας του 1970  ήρθαν  Έλληνες καρδιοχειρουργοί που είχαν μετεκπαιδευτεί στο εξωτερικό, να στελεχώνουν τις πρώτες καρδιακές μονάδες στη χώρα μας.

Στη δεκαετία του 1970 γεννιούνται άλλες τρεις καρδιοχειρουργικές μονάδες. Ο Χ. Σταθάτος με τους  συνεργάτες του Α. Κονταξή και Φ. Παναγόπουλο και αργότερα με το διάδοχο του στην καρδιοχειρουργική Γ. Τόλη, δημιουργούν τη μονάδα του «Ευαγγελισμού», η οποία μαζί με τη μονάδα του Ιπποκράτειου, υπήρξαν λίαν παραγωγικές σε αριθμό καρδιακών εγχειρήσεων. Στο Νοσοκομείο Αρεταίειο ο καθηγητής Κ. Τούντας με το διάδοχο του στον τομέα της καρδιοχειρουργικής Χ. Λόλα και τους συνεργάτες του Η. Καραπιστόλη, Χ. Παφίτη και Ι. Στίνιο, δημιουργούν τη μονάδα που υπήρξε παραγωγική μέχρι το 1985. Λίγο αργότερα δημιουργούνται άλλες δύο μονάδες, η πρώτη με τις προσωπικές προσπάθειες του Γ. Σανούδου στο ΝΙΜΤΣ και η δεύτερη στο Γ.Ν.Ν.Θ. «Η Σωτηρία» με τον καθηγητή Γ. Σκαλκέα και τους συνεργάτες του, Ν. Έξαρχο και  Φ. Παναγόπουλο.

Η ταχεία αύξηση του αριθμού των καρδιακών εγχειρήσεων, ιδιαίτερα με τις εγχειρήσεις επαναιματώσεως του μυοκαρδίου, είχαν ως αποτέλεσμα να αυξηθεί ο αριθμός των υποψηφίων καρδιοπαθών προς εγχείρηση και να δημιουργηθούν πίνακες αναμονής στα κρατικά νοσοκομεία, λόγω αδυναμίας να αυξήσουν τη δραστηριότητα τους, συνεπεία της ακαμψίας του Εθνικού Συστήματος Υγείας. Το γεγονός αυτό  συνετέλεσε στην αυξημένη φυγή των ασθενών για χειρουργική θεραπεία στην αλλοδαπή.

Μεγάλη ήταν η συμβολή της ανάπτυξης της καρδιολογίας και ιδιαίτερα της επεμβατικής, με πρωτοπόρο τη θεραπευτική Κλινική του Πανεπιστημίου Αθηνών με τον καθηγητή Σπ. Μουλόπουλο, όπου διενεργήθηκαν για πρώτη φορά οι καθετηριασμοί στην χώρα μας (1956) και η πρώτη στεφανιογραφία (1957), όπως και η εφαρμογή της ενδοαορτικής αντλίας (μπαλόνι) (1978). Οι προσπάθειες αυτές, παράλληλα με τις προσπάθειες της Κλινικής Καρδιολογίας του Ιπποκράτειου, υπό τον καθηγητή Αυγουστάκη, που ενίσχυσε τη δραστηριότητα του Δ. Λαζαρίδη και των διαδόχων του, συνέβαλαν στην πρόοδο της καρδιοχειρουργικής. Σταθμό επίσης αποτέλεσε και η εφαρμογή στα τέλη του 1970 της αγγειοπλαστικής των στεφανιαίων από τους καρδιολόγους.

Η δεύτερη περίοδος (1983 μέχρι σήμερα)

Μετά την εφαρμογή του ΕΣΥ, το 1983, αναστέλλεται η δραστηριότητα όλων των υπαρχουσών καρδιακών μονάδων και δημιουργούνται οι Καρδιοχειρουργικές Μονάδες του ΕΣΥ με επιλεγμένους διευθυντές. Στον Ευαγγελισμό (Φ. Παναγόπουλος, Χ. Λόλας), στο Ιπποκράτειο (Α. Βομβογιάννης, Μ. Χλαπουτάκης, Ι. Παπαϊωάννου), στο Αγία Σοφία (Γ. Ανδριτσάκης, Ι. Στίνιος), στο ΝΙΜΙΤΣ (Γ. Σανούδος) και στη Θεσσαλονίκη στο Νοσοκομείο Γεώργιος Παπανικολάου (Π.  Σπύρου) και στο ΑΧΕΠΑ (Δ. Λαζαρίδης), και  πρόσφατα στο Νοσοκομείο Γεώργιος Παπαγεωργίου Θεσσαλονίκης (Γ. Χατζηκώστας).

Οι μονάδες αυτές ανέλαβαν να καλύψουν όλες τις κλινικές ανάγκες  του ελληνικού πληθυσμού και να μετεκπαιδεύσουν τους νέους καρδιοχειρουργούς και το νοσηλευτικό προσωπικό. Στις μονάδες αυτές εκπαιδεύτηκαν και οι πρώτοι ειδικοί αναισθησιολόγοι, Μ. Ιακωβίδου, Αποστολίδου, Καμβίση και Πούλιου, αλλά και οι πρώτοι χειριστές του μηχανήματος εξωσωματικής κυκλοφορίας με πρωτοπόρους τη Μ. Κασαπλή, το Γ. Κατσαμπέρη και τον Α. Σακοράφα. 

Η Καρδιοχειρουργική στις Ιατρικές Σχολές των Πανεπιστημίων της Περιφέρειας. Για την αποκέντρωση  της καρδιοχειρουργικής, την κάλυψη της περιφέρειας και την ενίσχυση και βελτίωση των ιατρικών σχολών των περιφερειακών νοσοκομείο, δημιουργήθηκαν καρδιοχειρουργικές μονάδες στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων (1999 καθηγητής Κ. Αναγνωστόπουλος), στο Πανεπιστήμιο Αλεξανδρουπόλεως (2002  καθηγητής Γ. Μπουγιούκας), στο Πανεπιστήμιο της Λαρίσης (2004 καθηγητής Π. Σπύρου) στην Πάτρα (2003 με τον καθηγητή Δ. Δουγενή) και  στο Ηράκλειο (2004 καθηγητής Ι. Χάσουλα). Το 2006 εγκαινιάστηκε η πρώτη καρδιοχειρουργική μονάδα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών στο Αττικό Νοσοκομείο με καθηγητή τον Κ. Αναγνωστόπουλο.

Η Καρδιοχειρουργική στα Ιδιωτικά Ιδρύματα. Η ανάπτυξη της καρδιοχειρουργικής στα ιδιωτικά νοσηλευτήρια αρχίζει αμέσως μετά τη δημιουργία του ΕΣΥ. Έτσι, δόθηκε η δυνατότητα στον Γ. Τόλη να αρχίσει τις καρδιακές επεμβάσεις το 1984 στο ΥΓΕΙΑ, όπου έγινε και η πρώτη απόπειρα καρδιακής μεταμόσχευσης το 1990, την οποία επακολουθούσε η επιτυχής μεταμόσχευση στον Ευαγγελισμό τον ίδιο χρόνο και στο Ιατρικό Κέντρο, με τους χειρουργούς Α. Μιχάλη και Γ. Μάκο.

Παρά τις διακεκριμένες αρχικές προσπάθειες και την ποσότητα εργασίας τους, μεγάλος αριθμός ασθενών εξακολουθεί να χειρουργείται στα κέντρα του εξωτερικού και ιδία του Λονδίνου. Καθοριστική σημασία για την ανάπτυξη της καρδιοχειρουργικής αποτελεί η υπογραφή οικονομικής σύμβασης μεταξύ ασφαλιστικών ταμείων και ιδιωτικών νοσοκομείων για την κάλυψη των καρδιοχειρουργικών επεμβάσεων επί πρωθυπουργίας Μητσοτάκη και Υπουργού Υγείας Γ. Σούρλα. Διερωτάσθε πώς έγινε;

Το 1991 ο κ. Μητσοτάκης, ως πρωθυπουργός της χώρας, απαντά σε ερωτήσεις δημοσιογράφων στην Ουάσιγκτον των ΗΠΑ. Γνωστός καρδιοχειρουργός με δημοσιογραφική άδεια παρεμβαίνει με την εξής ερώτηση : «Κε Πρωθυπουργέ πως εξηγείται ένας Έλληνας ασθενής να χειρουργείται με κρατικά έξοδα στο Λονδίνο και με ατομικά έξοδα στον ιδιωτικό χώρο στην Ελλάδα;» «Είμαι εντελώς απροετοίμαστος για αυτήν την ερώτηση» απάντησε «αλλά, αν είναι αλήθεια, είναι το πρώτο που θα διορθώσω με την επάνοδο μου στην χώρα».

Μετά την έναρξη της καρδιοχειρουργικής στο ΥΓΕΙΑ και στο Ιατρικό Κέντρο Αθηνών ακολούθησαν και άλλα ιδιωτικά νοσοκομεία, όπως η Ευρωκλινική, το Μετροπόλιταν, Ο Αγ. Παντελεήμων, το Ιατρικό Κέντρο Ψυχικού, το Ιασώ στην Αθήνα. Στην Θεσσαλονίκη, σχεδόν παράλληλα με το ΕΣΥ, δημιουργήθηκαν άλλες τρεις ιδιωτικές μονάδες στον Άγιο Λουκά, στον Κυανό Σταυρό, στη Γενική Κλινική και στο Διαβαλκανικό Ιατρικό Κέντρο Βορ. Ελλάδος. Όλες οι μονάδες αυτές στελεχώθηκαν από καρδιοχειρουργούς της τρίτης γενιάς πλέον, όπως οι Α. Αγάθος, Α. Πίτσης, Ι. Φεσσατίδης, Σ. Θεοδωρόπουλος.

Σημαντικό σταθμό αποτέλεσε η έναρξη λειτουργίας του Ωνασείου Καρδιοχειρουργικού Κέντρου το 1993, το οποίο, στελεχωμένο από ειδικούς καρδιοχειρουργούς και πλήρως εξοπλισμένο, έδωσε δυνατότητα να καλυφθεί το μεγαλύτερο μέρος των κλινικών αναγκών της χώρας. Έτσι ανακόπηκε οριστικά η φυγή των ασθενών στην αλλοδαπή για καρδιοχειρουργικές επεμβάσεις. Οι πρώτοι καρδιοχειρουργοί που στελέχωσαν το Ωνάσειο ήταν ο Α. Μιχάλης, Γ. Παλατιανός, Γ. Οικονομόπουλος, Κ. Αναγνωστόπουλος και Π. Αλεβιζάτος, ο οποίος διενήργησε και την πρώτη καρδιακή μεταμόσχευση στο Ωνάσειο και εν συνεχεία ετέθη επικεφαλής του μοναδικού μεταμοσχευτικού κέντρου στην Ελλάδα, αφού ανεστάλη η λειτουργία των μεταμοσχευτικών κέντρων του Ευαγγελισμού και του Γ. Παπανικολάου στη Θεσσαλονίκη.

Στο Ωνάσειο δημιουργήθηκε και η δεύτερη παιδοκαρδιοχειρουργική κλινική με τον Γ. Σαρρή, η οποία με την κρατική μονάδα της Αγίας Σοφίας, άρχισε να καλύπτει τις ανάγκες της παιδοκαρδιοχειρουργικής.

Σημαντική ήταν η συμβολή του Ιδιωτικού Τομέα στην Καρδιοχειρουργική με την ανάπτυξη της δραστηριότητος του Νοσοκομείου Ερρίκος Ντινάν, με το πρωτοποριακό έργο του Σωτήρη Πράπα και της ομάδας του  στη χειρουργική της στεφανιαίας νόσου. Επίσης πρωτοποριακό ήταν το έργο και στο Γενικό Νοσοκομείο ΙΑΣΩ με επισκέπτη τον Μαγκντί Γιακούμπ και το συνεργάτη του Στ. Θεοδωρόπουλο με την εμφύτευση σε ασθενείς VAD, σαν γέφυρα προς τις μεταμοσχεύσεις.

Η Καρδιοχειρουργική στο ΥΓΕΙΑ αρχίζει το 1984 από τον Γεώργιο Τόλη.  Προσελκύσθησαν επίσης και  άλλοι  χειρουργοί, όπως οι  Γ. Ανδριτσάκης, Δ. Μπουλαφέντης και παλαιότερα ο Μ. Δασκαλάκης. Εδώ  ο Στρατής Παττακός με την ομάδα του (Α. Τσολάκης, Ν. Μπουμπούλης, Σ. Καλκαντζής, Γ. Καπρίνης, Σ. Σκαρδούτσος, Σ. Τουντόπουλος, Ι. Αναστασίου)  αναπτύσσει νέες πρωτοβουλίες οργάνωσης κλινικής, πνεύμα ομάδος, μηχανογράφησης. Οργανώνει ομάδα από εξειδικευμένους καρδιολόγους, εντατικολόγους, πνευμονολόγους, για την κάλυψη όλων των αναγκών των καρδιοχειρουργημένων ασθενών και διενεργεί σήμερα το μεγαλύτερο αριθμό καρδιακών εγχειρήσεων στο ΥΓΕΙΑ.

Παράλληλα, αναπτύσσουν δραστηριότητα στο ΥΓΕΙΑ και άλλες δύο ομάδες, με επικεφαλής το Δημήτριο Μπουλαφέντη και το συνεργάτη του Φώτη Μήλα και τον Ιάκωβο Παντελιάδη, με τους συνεργάτες του Θ. Ευστρατιάδη και Α. Τσιτσιπά. Η ομάδα των καρδιοχειρουργών του ΥΓΕΙΑ συμπληρώνεται με τον ανεξάρτητο συνεργάτη Χ. Λόλα και  τελευταία με τον Άρη Πάνου, με το συνεργάτη του Φώτη Μήλα. Τις ομάδες αυτές πλαισιώνουν ειδικοί καρδιοαναισθησιολόγοι (Μ. Κολοτούρου, Σ. Σαλακώνας, Π. Σιδεράκης, Ι. Νικολάου, Λ. Χουλιάρας, Η. Μπόγρης, Ε. Σπυριδάκης) και  τεχνικοί εξωσωματικής κυκλοφορίας (P. Braubridge, Α. Αναγνώστου, Φ. Κοτοπούλου και Β. Σκιαδάς) και  εντατικολόγοι, με επικεφαλής το Χ. Πασχαλή.

Στο ΥΓΕΙΑ διενεργούνται περισσότερες από 1.000 καρδιοχειρουργικές επεμβάσεις ετησίως σε ενήλικες.  

Σήμερα, η Ελληνική Καρδιοχειρουργική βρίσκεται σε  επίπεδο εφάμιλλο του ευρωπαϊκού και καλύπτει πλήρως όλες τις ανάγκες των Ελλήνων ασθενών. Διενεργούνται 800 εγχειρήσεις ανά εκατομμύριο πληθυσμού, όσο περίπου είναι και η αναλογία στην Ευρώπη, σε περίπου 25 καρδιοχειρουργικές ενεργές μονάδες σε όλη την Ελλάδα, που στελεχώνονται από πληθώρα καρδιοχειρουργών, μέλη της Ελληνικής Εταιρείας Χειρουργικής Θώρακος Καρδίας και Αγγείων που δημιουργήθηκε το 1986 με πρώτο Πρόεδρο τον Α. Κονταξή. Διενεργούνται όλες οι εγχειρήσεις, συμπεριλαμβανομένων των  μεταμοσχεύσεων καρδίας και πνευμόνων, της εμφύτευση μηχανικής καρδιάς, αλλά και της ρομποτικής.

Το μέλλον της ελληνικής καρδιοχειρουργικής θα εξαρτηθεί από την ευρωστία των ασφαλιστικών   ταμείων   που   θα   εξασφαλίζουν το κόστος του σύγχρονου  εξοπλισμού και των νέων υλικών για τις καρδιοχειρουργικές επεμβάσεις και κατ’ επέκταση από την πολιτική που θα εφαρμόσει το Υπουργείο Υγείας, λαμβανομένου υπόψη του αυξημένου κόστους των καρδιακών εγχειρήσεων.

Σεπτέμβριος 2009